Kokoro 心 ofwel: probeer een Japanner niet te begrijpen

Het kanji 心 heb ik al eerder in diverse samenstellingen hier besproken, zoals in dit blog over Heijoshin 平常心. Daar wordt het als shin uitgesproken, maar als je het los zet, heet het kokoro, met de klemtoon op de laatste lettergreep. 

'de' Japanner?

Probeer het maar eens te begrijpen. Tijdens mijn tripje naar Tokyo heb ik veel gezien en al die indrukken zakken langzaam als kokend water op een koffiefilter naar beneden. Ik heb veel naar mensen gekeken, en dan zag ik het strakke protocol, de vriendelijkheid, de prettige en vreedzame wijze waarop men met je omgaat, in verkeer en dienstbaarheid. Dat is erg aangenaam voor de 'gast', moet ik zeggen en ik voelde me daarom erg prettig daar. Dat is één kant. Ondertussen besef ik dat er binnenin die Japanner ook een ondoorgrondelijke kern zit, waar wij westerlingen vermoedelijk nooit iets van zullen snappen. Hoe kan het toch dat mensen zich zó voegen in die strakke sociale protocollen? Dat ze zo hard trainen? En dan lees ik deze week in de krant dat die zelfde vriendelijke Japanner in zijn boekenkastje misschien ook de gewone of manga-versie van Hitler's Mein Kampf kan hebben staan - dat boek is in Japan immers nog steeds een bestseller, vrij verkrijgbaar... (noot onderaan) Tokyo is vreselijk gebombardeerd in de oorlog en daar kijk je als toerist met leedwezen naar, maar de paar overlevenden van de Jappenkampen hebben andere verhalen over de taaie wreedheid van Japanners 70 jaar geleden. Staan de mensen die ik heb zien bidden bij de Meiji-keizer in diens schrijn, te bidden met vreedzame boeddhistische gevoelens, of met heimwee naar het absolute keizerrijk? Is het een vrij land, of ook vaak een onvrij land waar mensen niet kunnen ontsnappen aan het 'moeten' van het collectief? Lijdt men er onder? Kennen wij de Japanner? Bestaat 'de' Japanner? We kunnen genieten van cultuur en schoonheid, vele judoka ontmoeten uiteraard geweldig fijne en aardige Japanners, maar ik denk dat we ook moeten relativeren en niet idealiseren. Want kunnen wij denken als een Japanner? Voelen als een Japanner? Is de ene Japanner de andere, en zien we meer dan de buitenkant? Allemaal gedachten na een reis.

Voelen en denken

En zo kom ik weer terug bij dat mysterieuze kanji 心 voor kokoro. Ik las onlangs dat een Japanner geen onderscheid maakt tussen zijn mentale activiteiten. Ze maken geen automatische scheiding tussen de logische en emotionele elementen van de geest, de mind. 

Het betekent, dat kokoro zowel het hart kan betekenen in de emotionele betekenis: de 'ziel, gevoelens, emotionele toestand, sympathie, oprechtheid'. Maar ook in de intellectuele zin van 'gedachten, ideeën, aandacht, interesse, beschouwing'. Ja, mijn lexicon zegt dat precies zo, maar je staat daar niet bij stil tot je inziet dat wij een onderscheid maken wat een Japanner niet schijnt te maken.

Wij westerlingen denken/voelen/leven niet zo 'holistisch'. Wij voelen ons ook niet volledig één met de natuur (of familiebanden) waarin we leven, en willen haar beheersen in plaats van gehoorzamen. En dat is essentieel om kokoro te begrijpen...! Wij kunnen (met onze opvattingen) iets heel anders denken dan dat je voelt. Wij denken zelfs met onze gedachten onze gevoelens te kunnen sturen, of omgekeerd: zo emotioneel te zijn dat het ons denken beïnvloedt. In goede samenhang geeft het ook balans, zonder balans krijg je overdreven rationele mensen, of overdreven emotionele mensen. Maar wij zien hoe dat werkt omdat we beide elementen onderscheiden. Ook als ze in mensen verweven lijken. En we voelen ook individualiteit. We leven op aarde, maar voelen ons er wel of niet in thuis, niet noodzakelijk één met de aardse natuur. Laat staan dat we er (blind) aan gehoorzamen.

Wat wij niet kunnen vatten, is waarom Japanners (of wellicht 'oosterling') zich zo kunnen laten meenemen in 'systemen' als een keizercultus, een harakiri- of kamikaze-actie, een loyaliteitssysteem als destijds de samurai, of nu nog de totale onderwerping aan de wil van de baas, de familie, of de... sensei. Of in een erger geval de wreedheid van een oorlog. Wij denken dan: voelen die mensen daar niks bij? Protesteert hun gevoel voor eigenheid niet, zoals Daniel-san dat had bij 'Karate-kid' mr. Miyagi? Nou... mogelijk inderdaad niet zoals wij denken, want het idee van kokoro maakt inderdaad dat men daar niet zoveel bij 'voelt' als het systeem zo is; zijn mindset is immers één geheel, en één met het universum. Het is zo, het moet zo dus het voelt zo. Kan men zich daarom ook kapot werken voor de baas? Trainen als een beest? Of zich stipt gedragen zoals verwacht wordt? Bij ons gaan de emoties tegenstribbelen, of we gaan er anders over denken. Vraag me niet hoe je dat moet verklaren, want dat is nou net het punt: wij denken bij kokoro vanuit een vertaling met vele equivoke betekenissen (projecteren ons eigen individualistische denken over de persoon/geest), en beleven niet het rechtstreekse begrip van 心, laat staan dat we onze geest deel voelen van een soort universum...

Positief en negatief

Duidelijk is in ieder geval dat de holistische beleving van kokoro zowel kan leiden tot een geest, zo rustig als een stil bergmeer, waarin de door mij eerder beschreven harmonie in de mens kan ontstaan, denkend aan heijoshin, (muga) mushin, junanshin, zanshin, en volgend jaar nog een blogje over shushin. Dan is deze eenheid van denken en voelen uitermate positief. Al besef ik dus meteen dat wij Westerlingen dat nooit zo beleven als een Oosterling... wat qualitate qua dan ook geldt als wij zen gaan doen of andere oosterse meditatie-vormen.

Gokpaleis voor volwassen mannen

Als echter kokoro leidt tot een ongevoeligheid voor emoties, en dus leidt tot een koude en gevoelloze mens, zonder medelijden met zichzelf of een ander, dan is men zelfs in Japan wel tot de academische slotsom gekomen dat er dan een probleem ontstaat. Ook los van de Tweede Wereldoorlog. Dan kan men denken aan de hoge zelfmoordstatistieken - de ultieme vlucht uit de onbalans tussen intellect en emotie of de greep van natuur en familie - of de excessen van geweld, anomie, apathie, verslaving, anti-sociaal en zelf-vernietigend gedrag. In die laatste categorie valt wreedheid naar de medemens, zowel economisch als binnen families en culturen (en de verheerlijking van Hitler's leer), alsook de dingen die ik in Tokyo zag (en die bekend zijn van meer Aziatische landen) waarbij volwassen mannen zich compleet te buiten gaan op gokkasten (foto linksboven, eigen foto) of zich helemaal onder de tafel drinken, al dan niet met collega's van de zaak. Willen sommigen toch ontsnappen?

Ik kwam er bij mijn bestudering van deze fenomenen achter dat de Universiteit van Kyoto sinds 2007 een Kokoro Research Center is begonnen, waarbij juist met moderne (westerse) systemen van gedragswetenschappen en psychologie de geestestoestand van Japanners wordt onderzocht. Men ziet toch ook wel nadelen van dit holistische denken over de geest.

Opvoeding en judo

Dit alles overziend, denk ik aan Jigoro Kano en het judo. Judo heeft tot doel om mensen op te voeden tot persoonlijke perfectie (jiko no kansei), juist gebruik van energie (seiryoko zenyo), maar ook sociale harmonie en werkelijk welzijn (jita kyoei). Kano legt daarbij zeer veel nadruk op morele vorming en ontwikkeling, waarbij hardheid en wreedheid wordt vervangen door de notie van jû. Om die reden was Kano ook enorm gekant tegen de opkomende militarisering in zijn laatste levensjaren. In die zin was Kano 'alternatief', geen slaaf van de geest van zijn tijd, en een zelfstandig denker - ondanks zijn Japanse trots. Hij zag in de menselijke natuur blijkbaar wat anders dan een soort nationaal-socialisme.
Ik vind op de pagina van het Kokoro Research Center dat men juist ook op deze terreinen de noodzaak ziet van onderzoek en ontwikkeling. Waarbij ethiek en (sociale) beslissingsmodellen daar redelijk op een lijn zitten met wat we bij Kano vinden over morele- en intellectuele vorming. 

Ik probeer met het beeld van Japan in mijn achterhoofd, te vatten wat Kano dacht tijdens zijn leven, en waarom hij zo geboeid was door opvoeding op zo'n breed terrein. Zijn judo was/is een vehikel via de weg van lichamelijke oefeningen en het 'vreedzaam' en beheerst gevecht, om betere mensen te ontwikkelen, persoonlijk en sociaal. Hij heeft dat (vermoed ik) gedacht vanuit de Japanse beleving van de menselijke geest, die kokoro. Het simpele feit dat Kano slechts een enkele keer spreekt over emoties als onderdeel van het morele systeem (bijv. woede en angst), begrijp ik pas als ik me een beeld probeer te vormen van dit soms mooie, soms problematische holisme van kokoro. 

Voor ons, Westerse mensen, werkt dit opvoedkundig systeem 'judo' overigens ook uitstekend. Wij benoemen alle problemen met emoties en psychische stoornissen, analyseren en onderscheiden. In de concrete mens is de 'oplossing' echter zeker niet simpeler dan in Japan. Wij zijn sociaal gezien beslist geen ideale samenleving met al onze individualiteit. Wij struikelen ook over de vele rugzakjes. Mens-zijn is universeel, sociale en psychische systemen kunnen verschillen, maar het bereiken van balans in de geest werkt bij elke mens heilzaam uit. Ten dienste van mens en samenleving. Daar wil judo toe bijdragen. Enne... Japan heeft judo ook nog steeds nodig dus, denk ik zo na mijn bezoek.

kunnen we zo niet-denken?

-------------------------------------------

Noot: op zich vraag ik mij wel af waarom Mein Kampf in Japan zo'n succes heeft, ook als manga-boek. Het is normaal een dik boek, vol met saaie (historische/politieke) bespiegelingen over Duitsland en Europa, waarbij hooguit de nadruk op deugd, opvoeding, staatsburgerschap, anti-individualistisch collectivisme, en uiteraard nationale trots een Japanner zullen aanspreken. Wel past de rassenleer in hoofdstuk 11 mogelijk bij het denken over kokoro en de eenheid van mens en natuur. Het sociale darwinisme van Hitler, en de verabsolutering van de natuurwetten, kunnen Japanners mogelijk wel aanspreken. Hitler koppelt racisme en nationalisme nl. aan een soort blinde gehoorzaamheid aan de natuur, en een sterk volk/ras is trouw aan die wetmatigheid. Echter, Hitler schopt ook enorm aan tegen de Japanse eigenheid, die hij uiteraard als inferieur beschouwt t.o.v. de Arische geest. (p. 359-360 NL editie)